คลองเจดีย์บูชา นครปฐม คลองประวัติศาสตร์คู่บ้านคู่เมือง

คลองเจดีย์บูชา เป็นลำคลองประวัติศาสตร์ สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ทรงให้ขุดคลองนี้ขึ้น โดยขุดเชื่อมโยงจากฝั่งซ้ายของแม่น้ำท่าจีน ตรงบริเวณตลาดต้นสน อำเภอนครชัยศรี ใกล้กับสะพานรถไฟข้ามแม่น้ำท่าจีน ตัดตรงมุ่งสู่ตัวเมืองนครปฐม ผ่านด้านหน้าวิหารพระร่วงโรจนฤทธิ์ ทิศเหนือขององค์พระปฐมเจดีย์ ไปออกทัพหลวง มุ่งสู่แม่น้ำแม่กลอง อำเภอโพธาราม จังหวัดราชบุรี และอำเภอท่าม่วง จังหวัดกาญจนบุรี

ลำคลองเจดีย์บูชา กว้าง 15-20 เมตร ยาว 12 กิโลเมตร ในสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 พระองค์ทรงนำพาความเจริญรุ่งเรืองมาสู่เมืองนครปฐม ทั้งยังเสด็จมาบูรณปฏิสังขรณ์องค์พระปฐมเจดีย์ สร้างพระราชวัง

เส้นทางน้ำคลองเจดีย์บูชา นับเป็นเส้นทางคมนาคมที่สำคัญแต่อดีตเป็นต้นมา แต่ในปัจจุบันคุณภาพน้ำในคลองเจดีย์บูชาต่ำกว่าเกณฑ์มาตรฐาน เนื่องจากการขยายตัวของชุมชน และมีการปล่อยสิ่งปฏิกูลจากฟาร์มสุกร โรงงานอุตสาหกรรม และเกษตรกรรม โดยไม่ผ่านระบบการจัดการที่ถูกต้อง

สิ่งหนึ่งที่พอเป็นการแก้ปัญหามลภาวะที่เกิดขึ้นในคลองเจดีย์บูชา คือจัดตั้ง "เยาวชนอาสารักษ์คลองเจดีย์บูชา" เพื่อติดตามพัฒนาและฟื้นฟูคลอง

นางสาวจุฑามาศ แพงเวียง นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 โรงเรียนภัทรญาณวิทยา และนางสาวสุภาภรณ์ แก้วทินกร นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 โรงเรียนพระปฐมวิทยาลัย สองเยาวชนอาสารักษ์คลองเจดีย์บูชา เห็นความสำคัญของคลองแห่งนี้ และเข้าร่วมโครงการ

หนึ่งในสองสาว จุฑามาศเล่าว่า จากการที่ได้เป็นตัวแทนเยาวชนติดตามผู้ว่าราชการจังหวัดนครปฐมนายประสาท พงษ์ศิวาภัย และคณะล่องเรือ ตรวจน้ำในคลองเจดีย์บูชา และดูสภาพแวดล้อมของคลอง

ตามโครงการพัฒนาเพื่อกระบวนการการมีส่วนร่วมในการบริหารจัดการสิ่งแวดล้อมคลองเจดีย์บูชา

จังหวัดนครปฐม พบว่าปัญหาน้ำเน่าเสียในคลองมากในช่วงตอนกลางคลอง ส่วนใหญ่เกิดจากการทิ้งขยะและสิ่งปฏิกูลและมูลสัตว์จากฟาร์มเลี้ยงสุกร

บ้านเรือนที่ตั้งอยู่ริมคลองเจดีย์บูชาก็มีส่วนทำให้น้ำเน่าเสียและมีกลิ่นเหม็น มีสีดำ เหมือนกัน เพราะว่าบ้านเรือนไม่มีบ่อบำบัด ของเสียจากครัวเรือนถูกทิ้งลงคลองอย่างต่อเนื่อง มีวัชพืชปกคลุมอยู่ตามสองฝั่งคลองช่วงตอนปลายของลำคลอง มีห้องสุขาและน้ำจากหมู่บ้านขนาดใหญ่ริมคลองเจดีย์บูชาที่ต่อท่อลงคลองอยู่หลายหลังคาเรือนและมีต้นไม้ใหญ่ที่ล้มลงในคลองกีดขวางการสัญจรอยู่หลายต้น

สภาพที่เกิดขึ้น ผู้ว่าราชการจังหวัดนครปฐมถึงกับบ่นว่า รู้สึกอึดอัดมากกับการที่เห็นคลองเจดีย์บูชา ซึ่งเป็นคลองประวัติศาสตร์ ต้องเสื่อมโทรม และสูญหายไปในที่สุด เพราะความเจริญของชุมชนเมือง และมนุษย์เป็นผู้ทำลาย

"ในฐานะที่มานั่งเป็นผู้ว่าฯซีอีโอเมืองเจดีย์ใหญ่แห่งนี้ ต้องเริ่มปลุกจิตรสำนึกคนนครปฐมให้รู้จักรักและหวงแหนสายน้ำสายสำคัญนี้ ด้วยการรณรงค์ฟื้นฟูคลองเจดีย์บูชาด้วยความร่วมมือของ 3 องค์กร คือ บ้าน วัด และโรงเรียน หรือเรียกสั้นๆ ว่า "บวร" เพราะถ้าประชาชนที่อาศัย หรือประกอบธุรการอยู่ริมสองฝั่งคลองเจดีย์บูชาตลอดสาย ตระหนักถึงปัญหาและช่วยกันปิดท่อระบายน้ำ ไม่ทิ้งเศษขยะมูลฝอยลงสู่คลอง ไม่เกิน 365 วัน น้ำในคลองเจดีย์บูชาใสสะอาดดังเดิมแน่นอน"

ส่วนสองสาวอาสาสมัครเห็นว่า ระหว่างล่องเรือไปตามคลองเจดีย์บูชา มีเศษขยะและถุงพลาสติคติดใบพัดเรือทำให้ต้องจอดเรือเพื่อดึงออกหลายครั้ง ซึ่งไม่น่าเชื่อว่าในอดีตคลองเจดีย์บูชาเป็นคลองที่มีความสำคัญทางด้านเศรษฐกิจ บริเวณตลาดต้นสนเป็นคลองสายประวัติศาสตร์ที่มีคุณค่าสำหรับคนในจังหวัดนครปฐม

"แต่ก่อนน้ำในคลองมีคุณภาพดีจนสามารถใช้อุปโภคบริโภคได้ จึงน่าใจหายมากที่ระยะเวลาเพียงไม่กี่สิบปี สภาพของคลองเจดีย์บูชาทรุดโทรมและเน่าเสียมากขนาดนี้"

สำหรับคลองเจดีย์บูชาแบ่งออกเป็น 3 ตอน คือตอบน จากตำบลทัพหลวง ถึงตำบลวังตะกู สภาพน้ำอยู่ในเกณฑ์ดี

ตอนกลางจากเขตเทศบาลนครนครปฐม ถึงตำบลศีรษะทอง อำเภอนครชัยศรี เป็นช่วงที่เสื่อมโทรม วัดค่าออกซิเจนในน้ำได้เพียง 0.5 มิลลิกรัมต่อลิตร

ส่วนตอนล่าง จากตำบลศีรษะทอง ลงไปถึงปากคลองเจดีย์บูชา เขตเทศบาลตำบลนครชัยศรี สภาพน้ำเสื่อมโทรมหนัก วัดค่าได้เพียง 0.1 มิลลิกรัมต่อลิตร เนื่องจากเป็นตอนปลายของสายน้ำจะมีของเสียตกค้างมาก และหากน้ำในแม่น้ำท่าจีนขึ้นสูงหนุนเข้ามาก็จะทำให้เกิดปัญหาน้ำกักขังในช่วงชุมชนต้นมะขาม น้ำวิกฤตหนักถึงกับเน่าเหม็น

"ปัญหาเหล่านี้ต้องได้รับการแก้ไขอย่างเร่งด่วน เนื่องจากขณะนี้น้ำในคลองเจดีย์บูชาวิกฤตมากแล้ว สัตว์น้ำไม่สามารถดำรงชีวิตอยู่ได้" จารุภา อยู่พูล ทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมจังหวัดนครปฐม กล่าว

คลองเจดีย์บูชา เป็นคลองสายประวัติศาสตร์ที่ยาวนานและทรงคุณค่ามาก หากต้องมาเสื่อมโทรมและเสียหายในยุคนี้

ถึงเวลาแล้วหรือยังที่คนนครปฐมจะลุกขึ้นมาช่วยกันบูรณะและรักษาคลองเจดีย์บูชาให้อยู่คู่กับเมืองปฐมนคร มิใช่รอดูเพียงภาพถ่ายในวรรณคดี