...พุทธเทวะผู้พิทักษ์...

“เหวัชระ” พุทธเทวะผู้พิทักษ์ "วัชรยานตันตระ"
...
.
อิทธิพลของคติความเชื่อพุทธศาสนามหายานในคตินิกายวัชรยานจากอินเดียตะวันออกนั้น เริ่มปรากฏขึ้นอย่างชัดเจนในวัฒนธรรมเขมรโบราณครั้งแรกในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 16 จากหลักฐานจารึกบน “เสาหลักแห่งเจติยะ (Chaitya Stete)” ที่สลักเป็นรูปของพระพุทธรูปนาคปรก นางปรัชญาปารมิตา พระวัชริน (เหวัชระ) พระโลเกศวร –พระโพธิสัตว์อวโลติเกศวร พระโพธิสัตว์วัชรปาณี
.

 

อีกทั้งจารึกปราสาทปัตชุม ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 15 จารึกปราสาทตาอัน ต้นพุทธศตวรรษที่ 16 หรือจารึกซับบาก ต้นพุทธศตวรรษที่ 17 ก็ล้วนแต่ปรากฏเรื่องราวที่แสดงให้เห็นร่องรอยของคติความเชื่อแบบวัชรยาน ดังปรากฏชื่อนามของพระโลกเกศวร ไตรโลกยวิชัยหรือพระสังวร ปรัชญาปารมิตา และพระวัชรินหรือเหวัชระ จากอีกหลายจารึก
.
"วัชรยาน" (Vajrayana) เป็นนิกายย่อยในกลุ่มพุทธตันตระ (Tantra Buddhism) ร่วมกับ นิกายมันตรยาน นิกายสหัชรยานและ

 

นิกายกาลจักรยาน เป็นนิกายที่มีการจัดลำดับและมณฑล (Mandala) ของอาทิพุทธ ธยานิพุทธ โพธิสัตว์ ทั้งเพศชายและเพศหญิงอย่างชัดเจน ส่งอิทธิพลความเชื่อเข้าสู่ ชวา (Java) ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ 14 เป็นต้นมา
.
แต่กระนั้นคติวัชรยานในชวา ภาพลักษณ์ของพุทธเทวะที่เรียกว่า “ยิดัม” (Yi-Dam The Guardian) หรือเทพผู้พิทักษ์พุทธตันตระอย่าง “เหวัชระ”และ “ไตรโลกยวิชัย” นั้น ยังคงอยู่ในรูปพระโพธิสัตว์ผู้เรืองอำนาจ ผู้ปกป้องพระพุทธศาสนาตันตระเท่านั้น
.
แต่ในคติความเชื่อของนิกายวัชรยานที่เข้ามาสู่อาณาจักรเขมรโบราณ กลับมีพัฒนาการในรายละเอียดของเหล่าโพธิสัตว์และเทวะผู้พิทักษ์ในวรรณกรรมแตกต่างไปจากคติวัชรยานในชวาเป็นอย่างมาก แต่กลับมีความคล้ายคลึงกับคติตันตระอย่างในอินเดียที่เป็นศัตรูของศาสนาฮินดูโดยตรง แสดงออกมาเป็นเรื่องราวของเหล่าโพธิสัตว์และยิดัมที่เป็นปรปักษ์กับเทพเจ้าในศาสนาฮินดูอย่างชัดเจน นิยมสร้างรูปประติมากรรมของพุทธเทวะและพุทธเทวีที่สื่อความหมายถึงอำนาจที่เหนือกว่าเทพเจ้าของฮินดูที่หมายถึงความชั่วร้าย อวิชชาและผู้ขัดขวางการสู่นิพพานครับ
.

 

พุทธตันตระ นิกายวัชรยานในเขมรช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 ควรถูกเรียกว่า “วัชรยานตันตระ” เพราะมีความเข้มข้นในคติความเชื่อที่มุ่งหมายเข้าต่อสู้เชิงวรรณกรรมกับความเชื่อแบบเทพเจ้าของฮินดูเด่นชัดกว่าวัชรยานในชวา อย่างเช่นการปรากฏตัวของนาง “โยคิณี” (Yogini) อันได้แก่นางเคารี (Gauri) นางเฉารี (Chauri) นางเวตาลี (Vetali) นางฆษมารี (Ghasmari) นางปุกกาสี (Pukkasi) นางชาพารี (Shabari) นางฉนฑลี (Chandali) และนางโทมพี (Dombi) ธิดาทั้ง 8 แห่งพระเหวัชระ ที่กำเนิดขึ้นจากศักติ ยัม–ยัม (Yum-Yum – สังวาส) ระหว่างนาง “วัชระไนราตมยาเทวี หรือนางอนัตตา” (Vajra Nairatmya) กับเหวัชระพุทธเทวะ ที่นิยมนำมาสร้างเป็นรูปบุคคลสตรีร่ายรำในท่า “ยินดีปรีดาในชัยชนะ” (อรรธปรยังก์) เหนือซากศพแห่งอวิชชาทั้ง 8 (พระศิวะ พระพรหม พระอินทร์ พระวิษณุ พระยม ท้าวกุเวร พระนิรฤติ และเทพอสูรวิมาสิตริน) รวมทั้งนาง “ฑากิณี” (Dakini) ชายาของธรรมบาล ทั้ง 8 มีนามว่า สาสยา-ผิวขาวถือกระจก มาลา-ผิวเหลืองถือพวงลูกประคำ คีตา-ผิวแดงถือพิณ ครรม- ผิวเขียว ร่ายรำ บุษปา – ผิวขาวถือดอกไม้ ธูปา-ผิวเหลืองถือหม้อน้ำ ทีปา-ผิวแดงถือโคม คินธา-ผิวเขียวถือแจกันน้ำหอม
.
อีกทั้งการปรากฏตัวของพระไตรโลกยวิชัยที่ร่ายรำอย่างร่าเริงบนซากศพของอวิชชาอย่างพระศิวะและนางปารวตี หรือการปราบพระวิษณุโดยพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรในปาง “หริหริหริวาหนะ”
.
เหล่าเทพผู้พิทักษ์และธยานิโพธิสัตว์ผู้อวตารมาปราบเทพเจ้าฮินดูในศิลปะเขมร อาจมีหน้าตาดุร้ายน่ากลัวแบบเดียวกับรูปของอสูรหรือยักษ์ ผมหยิกหยอย ทัดดอกไม้ใหญ่แทนกุณฑล (ตุ้มหู) หรือทำเป็นรูปพุทธเทวะ-เทวีในภาพของพระโพธิสัตว์ที่งดงามตามแบบชวาครับ
.

 

"เหวัชระ" (Hevajra) หรือ “พระวัชริน” ในคติวัชรยานตันตระ (แบบเขมรโบราณ – ธิเบต เนปาล) เป็นเทพผู้พิทักษ์ที่ได้รับการนับถืออย่างกว้างขวางเช่นเดียวกับไตรโลกยวิชัยหรือพระสังวร ปรากฏในงานศิลปะเขมรโบราณครั้งแรกบนทับหลังที่ปราสาทหินพิมาย เป็นภาพของมณฑลแห่งพระมหาโพธิสัตว์ทั้ง 5 พระองค์ มี 4 พักตร์ 6 กร ตรงกลางมีความหมายถึงพระวัชริน (เหวัชระในภาคของพระโพธิสัตว์) ด้านล่างเป็นนางโยคิณี ธิดาทั้ง 8 ร่ายรำในท่า “ยินดีปรีดาในชัยชนะ” (อรรธปรยังก์) เหนือซากศพแห่งอวิชชาทั้ง 8 อันได้แก่ พระศิวะ พระพรหม พระอินทร์ พระวิษณุ พระยม ท้าวกุเวร พระนิรฤติ และ เทพอสูรวิมาสิตริน
.

 

รูปลักษณ์ของเหวัชระในงานศิลปะเขมร ปรากฏเป็นรูปประติมากรรม ลอยตัว 8 เศียร 16 กร 4 พระเพลา (ขา) ตามแบบอินเดียเหนือเป็นจำนวนมาก พระบาททั้ง 4 นั้น สองพระบาทหน้าเหยียบซากศพของพระศิวะและนางปารวตี (ในความหมายของมารร้ายหรืออวิชชา) ไว้ เช่นเดียวกับไตรโลกยวิชัย ส่วนอีกสองบาทหลัง เต้นรำท่าอรรธปรยังก์ โดยงอพระชงฆ์ซ้ายและพับพระชงฆ์ขวาขึ้นไว้ใต้พระเพลาซ้าย 8 พระกรข้างขวา ถือ ช้าง ม้า ลา มนุษย์ อูฐ โค สิงโต และแมว ส่วน 8 พระกรซ้าย ถือเหล้าเทพเจ้า พระภูมิเทวี พระคงคา พระวายุ พระอัคคี พระจันทร์ พระอาทิตย์ พระยม (เทพเจ้าแห่งความตาย) ท้าวกุเวร (เทพเจ้าแห่งความมั่งคั่ง)
.

 

ในคัมภีร์ (ภาพ) ของฝ่ายธิเบต กล่าวว่าที่พระบาทของเหวัชระมีพระพรหม พระยักษา พระยม และพระอินทร์ เป็นเทพรักษาครับ
.
นอกจากปรากฏในท่ารำอรรธปรยังก์ แล้ว ในงานศิลปะเขมรยังมีปรากฏท่าทรงโอบรัดศักติ ที่มีพระนามว่าพระแม่ “วัชระไนราตมยาเทวี หรือนางอนัตตา” (Vajra Nairatmya) ตามแบบอินเดียเหนือ (ไม่ปรากฏในคติชวา) บนซากศพแห่งอวิชชา
.

 

อีกทั้งยังปรากฏรูปศิลปะของเหวัชระในแบบ “กุฎาคาร” (Kutagara) หรือ “ปราสาท” (Prasada) ที่เรียกว่า “เหวัชระมณฑล” ที่นิยมทำเป็นแผ่นโลหะปราสาทจำลองที่มีการจัดลำดับชั้นของพระพุทธเจ้าและพระโพธิสัตว์ แวดล้อมด้วยบริวารของผู้ปกป้อง เพื่อใช้เป็นวัตถุมงคล (Amulet) สื่อความหมายเชิง “บุคลาธิษฐาน” ประกอบในการสวดมนตราธารณีและการแสดงกรีดนิ้วมุทรา เพื่อการอัญเชิญหรือเข้าถึง ช่วยให้บรรลุสู่โพธิญาณ ให้มีอิทธิฤทธิ์ หรือสู่นิพานโดยฉับพลัน อีกทั้งเพื่อการสวดภานาให้ปกป้องคุ้มครองภัยจากความชั่วร้าย วัตถุมงคลแบบเหวัชระมณฑล (รวมทั้งไตรโลกยวิชัยมณฑล) นี้ นักบวชหรือ “สิทธะ” นิยมพกประจำตัวสำหรับการสวดบูชา เพื่อให้ครบองค์ประกอบในพิธีกรรมแห่งวัชรยานตันตระ
.

 

เหวัชระมณฑลในรูปของ ปราสาทจำลองนี้ แบ่งออกเป็นสองส่วน ส่วนคูหาห้องโถงของเรือนปราสาทที่เรียกว่า “ครรภคฤหะ” จะมีรูปวงกลมสองวง (มณฑล) วงด้านในเป็นภาพของเหวัชระกำลังเต้นรำอยู่เหนือซากศพ วงด้านนอกทำเป็นรูปของนางโยคิณีทั้ง 8 ในความหมายของผู้ปกป้องทิศทั้งแปดของจักรวาลครับ
.

 

ส่วนที่สองคือส่วนเรือนยอดของปราสาทจำลองเป็นชั้นเชิงบาตรและส่วนฐานล่าง ที่มีการจัดลำดับพระพุทธเจ้าและพระโพธิสัตว์ ส่วนฐานอาจหมายถึงพุทธเทวะหรือพระโพธิสัตว์ผู้เป็นยิดัม ทั้ง 5 ในท่ายืนภายในซุ้ม ส่วนเรือนยอดถัดขึ้นไปเป็น อดีต “มานุษิพุทธเจ้า” พระพุทธเจ้าที่มาจากมนุษย์ทั้ง 7 “หรือ สัปตมานุษิพุทธเจ้า” ้เหนือขึ้นไปเป็น พระธยานิโพธิสัตว์ ทั้ง 5 อันได้แก่ พระสมันตรภัทร พระวัชรปาณิ พระรัตนปาณิ พระอวโลกิเตศวร และพระวิศวปาณี
.

 

ในส่วนบนสุดของมณฑล ทำเป็นรูปบุคคลภายในซุ้ม หมายถึงพระธยานิพุทธเจ้า 5 พระองค์อันได้แก่ ไวโรจนะ อักโษภยะ รัตนสัมภวะ อมิตาภะ มุทรา และอโมฆสิทธิ บนสุดเป็นพระพุทธรูปนาคปรกในความหมายของพระอาทิพุทธเจ้าหรือพระมหาไวโรจนะ ชินพุทธะองค์ที่ 6 ที่ปรากฏเฉพาะในคติวัชรยานตันตระของเขมรเท่านั้นครับ
.

 

วัตถุมงคลเหวัชระ ยังปรากฏเป็นพระเครื่องดินเผาขนาดเล็กแบบพระพิมพ์ (Votive Tablet) ที่สามารถพกพาเป็นเครื่องรางของขลังได้สะดวก อย่าง เหวัชระผู้ปกป้องพระพุทธเจ้าอมิตาภะ (นาคปรก) และนางปรัชญาปารมิตา ที่คนไทยเรียกว่า “นารายณ์แปลง” หรือพระเครื่องรูปเหวัชระผู้เป็นประธานของเทพผู้พิทักษ์วัชรยานตันตระ ประทับนั่งท่ามกลางตัวแทนพระมหาโพธิสัตว์ทั้ง 4 ผู้อวตารเป็นยิดัม อย่าง พระโพธิสัตว์มาริจี พระโพธิสัตว์มัญชูศรี พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร หรือพระโพธิสัตว์วัชรปาณี โดยมีรูปพระธยานิพุทธเจ้าทั้ง 5 แวดล้อม
.

 

อีกทั้งยังพบพระเครื่องดินเผารูป "มหายิดัมมณฑลจำลอง" หรือ "ยิดัมคู่" ทำเป็นรูปของเหวัชระและไตรโลกยวิชัยร่ายรำคู่กันโดยมีพระมหาโพธิสัตว์อยู่ตรงกลาง ด้านล่างอาจหมายถึงเหล่าพุทธเทวะและเทวีของวัชรยานตันตระ อย่างนางปรัชญาปารมิตา คุหยสมาช พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรเปล่งอานุภาพบารมี มหามายา และท้าวชัมภล ผู้เป็นเหล่าเทพผู้พิทักษ์ โดยมีพระธยานิพุทธะอมิตาภะ (นาคปรก) เป็นประธานอยู่ด้านบนสุดของมณฑลจำลองครับ
..
.
.
วรณัย พงศาชลากร
EJeab Academy
เพราะทุกที่มีเรื่องราวและเรื่องเล่า

 

เหวัชระมณฑล ในรูปแบบรูปประติมากรรมลอยตัว ในซุ้มปราสาท พิพิธภัณฑ์กรุงพนมเปญ

 

คัดลอกข้อมูลบางส่วนจากคมชัดลึก

พุทธมหายาน

หลังจากที่พระพุทธเจ้าปรินิพพานแล้วประมาณ ๑๐๐ ปี พระพุทธศาสนาก็เริ่มมีเค้าแตกแยกในด้านความคิดเห็นเกี่ยวกับการปฏิบัติตามพระธรรมวินัย จนมาถึงสมัยพระเจ้าอโศกมหาราชก็แตกแยกกันออกเป็นนิกายใหญ่ ๆ ๒ นิกาย คือมหายาน กับหินยาน

มหายาน เป็นนิกายของภิกษุฝ่ายเหนือของอินเดีย บาทีเรียก "อุตรนิกาย" (นิกายฝ่ายเหนือ) บ้าง "อาจารยวาท" บ้าง ซึ่งมีจุดมุ่งสอนให้ระงับดับกิเลส ทั้งยังได้แก้ไขคำสอนในพระพุทธศาสนา ให้ผันแปรไปตามลำดับ พวกนี้เรียกลัทธิของตนว่า “มหายาน" ซึ่งแปลว่า "ยานใหญ่"

 

คำว่า มหายาน ไม่เพียงแต่เป็นยานใหญ่ ยานที่สูงสุดเท่านั้น ยังเป็นยานที่รับคนได้ทุกประเภท ทุกอาชีพ ทุกวัย และรวมทั้งสัตว์โลกทุกรูปนามด้วย และยานนี้ยังหมายถึงยานที่จะไปถึงพุทธภูมิ แล้วสำเร็จเป็นพระพุทธเจ้าได้ มหายาน จึงหมายถึงการขนสัตว์ให้ข้ามพ้นวัฏสงสาร ความทุกข์จาการเวียนว่ายตายเกิดได้คราวละมากๆ
พุทธวัชรยาน-พุทธตันตระ

พุทธตันตระ นิกายหนึ่งในพระพุทธศาสนาฝ่ายมหายาน ซึ่งเกิดขึ้นจากการนําหลักพิธีกรรมของฮินดูตันตระมาผสมกับหลักปรัชญาปารมิตาของนิกายมาธยมิกะ หรือ ศูนยวาท

คำว่า “ตันตระ” (Tantra) หมายถึง ความรู้และการริเริ่ม ซึ่งจะให้ความสำคัญต่อการแสดงออกทางร่างกายในท่าทางต่างๆ ที่เรียกว่า “ปาง” เป็นสำคัญ ความเชื่อในตันตระนั้นเริ่มเกิดขึ้นตั้งแต่ยุคพระเวทของอินเดียโบราณ นอกจากการที่พราหมณ์จะรจนาคัมภีร์ฤคเวท ยชุรเวท สามเวท แล้วยังเพิ่มส่วนที่เรียกอาถรรพเวทขึ้นมาอีก ซึ่ง “อาถรรพเวท” นี่เองเป็นจุดกำเนิดของแนวคิดแบบตันตระ