ความรู้เกี่ยวกับข้างขึ้น-ข้างแรม และวันพระ

"ข้างขึ้น-ข้างแรม" หรือ Lunar"s Phases เป็นปรากฏการณ์ธรรมชาติล้วนๆ ไม่เกี่ยวกับสูตรใดๆ "ข้างขึ้น" คือช่วงเวลาของวันคืนที่พระจันทร์สว่าง ตามวิธีนับแบบจันทรคติคือขึ้น 1 ค่ำ ถึง 15 ค่ำ "ข้างแรม" คือช่วงเวลาของวันคืนที่พระจันทร์มืด ตามวิธีนับแบบจันทรคติคือแรม 1 ค่ำ ถึง 15 ค่ำ ข้างขึ้น-ข้างแรมเกิดจากดวงจันทร์โคจรรอบโลก ทำให้ชาวโลกมองเห็นแสงที่เกิดจากการสะท้อนจากดวงอาทิตย์ต่างกัน



ทั้งนี้ดวงจันทร์โคจรรอบโลกในทิศทางเดียวกับโลกหมุน เมื่อดวงจันทร์โคจรผ่านระหว่างโลกและดวงอาทิตย์ เราจะไม่เห็น แต่เมื่อดวงจันทร์เคลื่อนที่ จะค่อยๆ เห็นเสี้ยวดวงจันทร์ เรียกว่า ข้างขึ้น (Waxing) กำหนดวันเริ่มเห็นแสงนี้เป็นวันแรกของปฏิทินจันทรคติ โดยใช้ด้านสว่างของดวงจันทร์เป็นตัวกำหนด

แบ่งเป็น 15 ส่วน เริ่มจากขึ้น 1 ค่ำ ถึงขึ้น 15 ค่ำ และแบ่งเป็น 3 ช่วงคือ

1.ข้างขึ้นอ่อนๆ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ ถึงขึ้น 7 ค่ำ (Waxing Crescent) ดวงจันทร์ปรากฏเป็นเสี้ยวสว่างบางๆ จนถึงเกือบครึ่งดวง หันด้านสว่างไปทางด้านใกล้ดวงอาทิตย์ด้านทิศตะวันตก จะเห็นอยู่บนท้องฟ้าด้านทิศตะวันตกตอนหัวค่ำ

2.จันทร์ครึ่งดวงครั้งแรก (First Quater) ตรงกับขึ้น 8 ค่ำ ดวงจันทร์ทำมุม 90 องศา ระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ เริ่มเห็นจับขอบฟ้าตั้งแต่เที่ยงวันโดยประมาณ และเริ่มมองเห็นได้ตอนกลางวันเพราะมีขนาดเสี้ยวค่อนข้างใหญ่ แล้วจะตกลับฟ้าในตอนเที่ยงคืนโดยประมาณ

3.ช่วงข้างขึ้นแก่ๆ ตั้งแต่ขึ้น 9 ค่ำจนถึงขึ้น 14 ค่ำ (Waxing Gibbous) ดวงจันทร์ปรากฏด้านสว่างค่อนข้างใหญ่ มองเห็นได้ในตอนกลางวันทางขอบฟ้าด้านตะวันออกตั้งแต่หลังเที่ยงวันไปแล้ว

ส่วน ข้างแรม (Waning) เป็นช่วงที่เกิดขึ้นระหว่างคืนวันเพ็ญจนถึงคืนเดือนมืด โดยใช้ด้านมืดของดวงจันทร์เป็นตัวกำหนด แบ่งเป็น 15 ส่วนเช่นกัน เริ่มจากแรม 1 ค่ำ ถึงแรม 14-15 ค่ำ จะเริ่มเห็นดวงจันทร์ตั้งแต่หัวค่ำถึงเกือบรุ่งเช้าด้านทิศตะวันออก หันด้านสว่างไปทางทิศตะวันออกหรือด้านใกล้ดวงอาทิตย์

แบ่งเป็น 3 ช่วงเช่นกันคือ 1.ข้างแรมอ่อนๆ ตั้งแต่แรม 1 ค่ำ ถึงแรม 7 ค่ำ (Waning Gibbous) เห็นด้านสว่างของดวงจันทร์ค่อนข้างมาก และเริ่มลดลงเรื่อยๆ จนถึงครึ่งดวง เห็นได้ตั้งแต่ตอนหัวค่ำถึงเที่ยงคืนด้านทิศตะวันออก

2.จันทร์ครึ่งดวงครั้งสุดท้าย (Last Quater) ตรงกับแรม 8 ค่ำ ดวงจันทร์ทำมุม 90 องศา ระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์อีกครั้ง เริ่มเห็นจับขอบฟ้าด้านทิศตะวันออกตั้งแต่เที่ยงคืนโดยประมาณ และตกลับขอบฟ้าในตอนเที่ยงวันของอีกวัน

3.ช่วงข้างแรมแก่ๆ ตั้งแต่ แรม 9 ค่ำ ถึงแรม 14 -15 ค่ำ (Waning Crescent) จะเห็นดวงจันทร์เป็นเสี้ยวตั้งแต่ครึ่งดวงจนถึงบางๆ ช่วงค่อนข้างดึกจนถึงใกล้รุ่งเช้า โดยหันเสี้ยวสว่างเข้าหาดวงอาทิตย์ด้านทิศตะวันออก จากนั้นดวงจันทร์จะไปอยู่ด้านหน้าดวงอาทิตย์อีกครั้ง เริ่มวัฏจักรข้างขึ้น-ข้างแรมใหม่ กินเวลา 29.5 วัน เรียก 1 รอบดวงจันทร์ หรือ 1 เดือน (เดือน หมายถึงดวงจันทร์ ขณะภาษาอังกฤษใช้คำว่า Month ซึ่งมาจาก Moon หรือเดือนนั่นเอง)

สำหรับ "วันพระ" หรือวันอุโบสถ คือวันประชุมถือศีลฟังธรรมในพระพุทธศาสนา เดือนหนึ่งมี 4 วัน คือวันขึ้นและแรม 8 ค่ำ ขึ้นและแรม 15 ค่ำ หากเป็นเดือนขาดคือแรม 14 ค่ำ ("เดือนขาด" คือเดือนคี่ทางจันทรคติ นับลงจำนวนคี่ เช่น เดือนอ้าย เดือนสาม)

 

มีงานวิจัยพบอิทธิพลของดวงจันทร์มีผลต่อคนทั้งจิตใจและร่างกาย สุภาพสตรีมักมีรอบเดือนในช่วงนี้เพราะดวงจันทร์มีผลต่อน้ำในร่างกาย คดีอาชญากรรมโดยเฉพาะทางเพศเพิ่มสูงมากในวันพระจันทร์เต็มดวง คนบ้าในโรงพยาบาลคลุ้มคลั่งเป็นพิเศษ ดวงจันทร์เร่งเร้าสภาพอารมณ์ทั้งโทสะ โมหะ โลภะ ราคะ หนังฝรั่งเรื่องมนุษย์หมาป่าที่คนดีๆกลายเป็นหมาป่าโหดเหี้ยมในคืนวันเพ็ญจึงไม่ใช่เพียงแค่จินตนาการ พระพุทธองค์ทรงพระปรีชากำหนดให้วันนี้เป็นวันพระที่คนพึงถือศีล ปฏิบัติธรรม ฟังเทศน์ฟังธรรม ชำระจิตใจให้บริสุทธิ์