งามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด

พาหุสัจจธรรม

ธรรมคือความเป็นผู้ได้สดับตรับฟังมาก สิ่งที่พึงสดับตรับฟังให้มากใน พาหุสัจจธรรม คือ ธรรมที่งามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด คือ งามทั้งเนื้อความ งามทั้งถ้อยคำที่แสดง และงามทั้งความมุ่งหมาย เป็นความงามบริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นจริง

การสดับตรับฟังนั้นย่อมหมายความร่วมถึงการอ่าน การทรงจำไว้ในจิต และการทบทวนเพ่งพินิจพิจารณา เมื่อได้ยินได้ฟังได้อ่านธรรมนั้น ๆ แล้ว ก็มิได้ใส่ใจอีกต่อไป ยุติเพียงเท่านั้นจบสิ้นเพียงเท่านั้น เช่นนี้ไม่เรียกว่า พาหุสัจจะ

จะเป็นพาหุสัจจะได้ต้องนำธรรมที่ได้ยินได้ฟังได้อ่านไปเพ่งพินิจพิจารณาทบทวน จนได้ความรู้ความเข้าใจในธรรมนั้นอย่างถูกต้องแท้ เป็นความรู้จริงปรากฏขึ้นประจักษ์ชัดแจ้ง คือเกิดเป็นปัญญาที่แท้จริงของตนเอง มิใช่เป็นการจำปัญญาของผู้อื่นไว้

คือ มิใช่จำปัญญาของสมเด็จพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าขึ้นใจไว้ และนำไปพูดไปเขียนไปอ้างเท่านั้น อย่างไรก็ตามปัญญา ต้องอาศัยการเรียนรู้และการปฏิบัติประกอบกัน การเรียนรู้หรือการฟังจึงมีคุณมาก

: สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก