นิมิต และ ภวังค์

นิมิต และ ภวังค์

นิมิต มีความหมายหลายประการ เช่น เครื่องหมาย, อาการเชิญชวนให้เขาถวาย แต่ในที่นี้จะกล่าวถึง นิมิต อันเป็นผลที่เกิดขึ้นจากการปฏิบัติ กรรมฐาน คือ สิ่งที่ปรากฎหรือแสดงให้นักปฏิบัติรับรู้ อันเกิดแต่ใจหรือสัญญาของนักปฏิบัติเป็นปัจจัยสำคัญ ดังนั้นเมื่อกล่าวถึงเรื่องฌาน,สมาธิแล้ว จึงจำเป็นต้องกล่าวถึง นิมิตอันมักจะเป็นผลข้างเคียงหรือเครื่องเคียงที่มักเกิดร่วมด้วยเสมอๆ และจัดว่าเป็นบ่วงมารอันหนึ่ง กล่าวคือ ถ้าไปอยากหรือไปยึดด้วยเหตุผล กลใด ก็ตามก็จัดว่า เป็นบ่วงมารทีเดียว ซึ่งจักผูกมัดสัตว์ไว้ไม่ให้เห็นธรรม กล่าวคือ เกิด วิปัสสนูปกิเลสจัดอยู่ทั้งในข้อโอภาส,ญาณและอธิโมกข์ จึงขอกล่าวเพื่อให้เกิดความรู้ความเข้าใจบ้าง นิมิตอันเกิดแต่การปฏิบัติพระกรรมฐาน ผู้เขียนจำแนกออกเป็นไปใน ๓ ลักษณะใหญ่ ที่มักเกิดขึ้นทั่วไปเสมอๆ ในการปฏิบัติ มีดังนี้

รูปนิมิต โอภาส คือ แสง, สีต่างๆขึ้น, การเห็น ภาพ อันเกิดแต่ใจหรือสัญญาของนักปฏิบัติ เช่น การเห็นภาพอดีต อนาคต หรือเห็นภาพในสิ่งที่อยากเห็น เช่น เทวดา วิมาน แม้แต่พระพุทธเจ้า หรือโอภาส การเห็นเป็นแสง สีต่างๆอันล้วนน่าพิศวงชวนให้ตื่นตาเร้าใจ จึงมัก อธิโมกข์น้อมเชื่ออย่างงมงายด้วยอวิชชาอันมีมาแต่การเกิด หรือการเห็นในสิ่งที่กำหนดเป็นกสิณหรือคำบริกรรมในการปฏิบัติภาวนา

เสียงนิมิตการได้ยินเป็นเสียงอันเกิดแต่ใจหรือสัญญาของนักปฏิบัติ เช่น เป็นเสียงเตือน เสียงเทพ เสียงระฆัง เสียงสวดมนต์ เสียงพูดต่างๆ เสียงคนพูดบอกกล่าวต่างๆ แม้แต่เสียงในใจจากผู้ที่พบปะ จึงมักน้อมเชื่ออย่างงมงายด้วยอธิโมกข์เพราะอวิชชาความไม่เข้าใจ ความไม่รู้ตามความจริง

นามนิมิตเป็นความคิดหรือความรู้ที่ผุดแสดงขึ้นในใจ อันเกิดแต่ใจหรือสัญญาของนักปฏิบัติ แต่มิได้เกิดแต่ปัญญาเห็นความจริง เช่น เกิดความคิดความเข้าใจในเรื่องราวที่พิจารณา หรือศึกษา หรืออยากรู้ หรือเป็นความรู้ในธรรมต่างๆนาๆที่พิจารณา ซึ่งอาจถูกหรือผิดก็ได้ แต่มักจะผิดถ้าไม่ได้เกิดแต่การพิจารณาโดยปัญญาอย่างถูกต้อง และเมื่อเกิดถูกต้องขึ้นบ้าง ก็กลับเป็นบ่อเกิดของอธิโมกข์อย่างแรงกล้ามักเกิดขึ้นในภาวะของภวังคจิต จิตจึงเกิดการอธิโมกข์น้อมเชื่ออย่างรุนแรงแต่เป็นไปอย่างผิดๆหรือขาดเหตุผล จึงยังให้เกิดวิปัสสนูปกิเลสในข้อญาณ คือไปยึดไปเข้าใจว่าเป็นความเข้าใจเหล่านั้นต้องเป็นไปอย่างถูกต้องแน่นอนด้วย อธิโมกข์เป็นเครื่องหนุน

บางครั้งยังเกิดนิมิตทางจมูก คือ กลิ่นก็มี ฯ.​

 

นิมิต ในช่วงแรก มักเกิดในช่วง ภวังค์

ภวังค์หรือภวังคจิต คือ ภาวะที่เรียกพื้นจิต อันคือ ภาวะที่จิตหยุดจากการรับรู้อารมณ์ กล่าวคือ ภาวะที่จิตหยุดการเสวยอารมณ์จากภายนอก อันเนื่องมาจากทวารทั้ง ๖ จิตเพียงรับรู้จิตที่เกิดแต่ภายในเอง, ส่วนภาวะจิต ที่จิตมีการรับรู้อารมณ์ภายนอกอันเกิดแต่ทวารทั้ง ๖ เรียกกันว่า " วิถีจิต " อันเป็นภาวะของปุถุชนในชีวิตประจำวันทั่วไป ภาวะทั้ง ๒ นี้ จึงเกิดในภาวะที่เกิดดับสลับกันนั่นเอง กล่าวคือเมื่อไม่อยู่ในวิถีจิตเมื่อใด ก็เกิดภวังคจิตขึ้น เมื่อวิถีจิตเกิด ภวังคจิตก็ดับไป

ภวังคจิต ที่เกิดในฌาน,สมาธิ แบ่งออกเป็น ๓ ลักษณะ

แบบแรก ภวังคบาตเมื่อเกิดขึ้นในขณะปฏิบัติสมถะนั้น เป็นไปในลักษณะที่รู้สึกวูบๆวาบๆ หรือรู้สึกวูบทิ้งดิ่ง คล้ายตกเหวหรือตกจากที่สูง เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว ดั่งสายฟ้า เป็นแบบไม่รู้สติ ไม่รู้ตัว ควบคุมไม่ได้ กล่าวคือ ถ้าบริกรรม หรือกำหนดจิตแน่วแน่อยู่ในสิ่งใดก็ตาม หรือพิจารณาธรรมใดๆอยู่ สิ่งนั้นก็จะเลือนวูบหายไป อาจรู้สึกราวกับตกจากที่สูง วูบลงมา อาจเกิดภาพนิมิตสั้นๆอันเกิดแต่จิตภายในเองขึ้นแทน เกิดขึ้นช่วงระยะสั้นๆ แล้วก็อาจมีสติกลับไปอยู่กับอารมณ์เดิมหรือคำบริกรรมเดิม เกิดได้หลายๆครั้ง หรืออาจเลื่อนไหลไปตามลำดับภวังค์ หรือหลับไปเลยด้วยความสบาย ดังนั้นเมื่อเกิดภวังค์ดังนี้ขึ้นก็เป็นเรื่องปกติธรรมดาอย่าตกใจหรือดีใจ อย่าไปปรุงแต่งไปต่างๆนาๆ ว่าเป็นฤทธิ์ เป็นเดช เป็นบุญ เป็นกุศล หรือไปเข้าใจผิดว่าจิตทิ้งออกไปจากร่าง ฯ. ขอให้ทำความเข้าใจให้ถูกต้องว่า เป็นเพียงการแสดงว่า จิตเริ่มเป็นสมาธิในระดับหนึ่งเท่านั้น เป็นสภาวะที่เกิดขึ้นเป็นธรรมดาในขั้นตอนของการปฏิบัติฌานสมาธิด้วยจุดประสงค์ไปในการเป็นเครื่องหนุนการเจริญวิปัสสนา, อาการที่เกิดขึ้นนั้น เกิดแต่จิตหยุดการรับรู้การเสวยอารมณ์ภายนอกจากทวารทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ชั่วขณะในขณะนั้น รับรู้อยู่แต่จิตภายใน (ที่รู้สึกตกวูบดิ่งนั่นไง) เรียกภวังค์ที่เกิดแบบนี้ว่า ภวังคบาต คือ เกิดขึ้นและหายไปอย่างรวดเร็วดังอสุนีบาต กล่าวคือ เกิดอาการลงภวังค์ตกวูบลงไปอย่างรวดเร็ว แล้วมีสติวาบหรือแว๊บกลับมาอย่างรวดเร็วเช่นกัน จึงเกิดอาการวูบวาบ หรือดั่งดิ่งลงจากที่สูงให้รู้สึกดังที่กล่าว​

 

แบบที่ ๒ ภวังคจลนะ

เป็นภาวะที่ลง​

ภวังค์ไปอย่างบริบูรณ์ จึงไม่วูบวาบดังภวังคบาตข้างต้น ดังนั้นจิตจึงหยุดการรับรู้อารมณ์จากทวารทั้ง ๖ ตามสภาวธรรมหรือธรรมชาติของภวังค์เอง แต่ยังเคลื่อนไหว(จลน์)กล่าวคือ ไหลเลื่อนท่องเที่ยวเตลิดเปิดเปิงหรือเพลิดเพลินไปในอารมณ์ภายในหรือจิตภายในของตน คือ อยู่ในภาวะของภวังค์เอง ไม่มีสติ วาบกลับมาดังข้างต้น จริงๆแล้วจึงขาดสติต่ออารมณ์ภายนอก กล่าวคือ มีสติรู้อยู่แต่จิตภายในของตนเท่านั้น จึงขาดสัมปชัญญะ จึงไร้ที่ยึด,ไร้ที่หมายจากอารมณ์ภายนอกโดยตรง เพราะขาดการเสวยอารมณ์หรือความรู้สึกรับรู้จากภายนอกอันเกิดแต่ทวารทั้ง๖ เหลืออยู่แต่การรับรู้อารมณ์ที่เกิดแต่จิตภายในของตนแต่ฝ่ายเดียว จึงค่อนข้างบริสุทธิ์ แต่ขาดสติอันเนื่องกับปัญญาจึงย่อมไร้การควบคุม จึงเคลื่อนไหวหรือไหลเลื่อนล่องลอยไปตามกำลังของจิตภายใน ในสภาวะของภวังค์ก็ย่อมมีอาการสุข สบาย เคลิบเคลิ้ม เพราะการขาดจากการรบกวนแทรกซ้อนของอารมณ์จากภายนอกซึ่งรวมทั้งกิเลสอันก่อความขุ่นมัวต่างๆ จึงระงับไปทั้งหมดของนิวรณ์ ๕ ต่างๆ และสติอันเป็นสังขารขันธ์อย่างหนึ่ง จึงค่อนข้างบริสุทธิ์ในภาวะนี้ แต่ก็ทำให้เปราะบางและอ่อนไหวเป็นที่สุด เนื่องจากขาดสติในสิ่งอื่นๆ คือขาดสัมปชัญญะที่เป็นเกราะป้องกันภัย จึงอาจไปไวต่อการรับรู้ที่อาจแทรกซ้อนเบาๆหรือแวบหลุดเข้ามาได้บ้าง หรือเกิดแต่ความคิดที่เกิดแต่จิตภายในที่ผุดขึ้นมาเองบ้าง ในภาวะเช่นนี้ จึงเกิดนิมิตได้ต่างๆนาๆขึ้นได้อย่างชัดเจนที่สุดในภวังค์แบบนี้ อันเป็นไปตามสิ่งที่หลุดแทรกซ้อน หรืออารมณ์ภายในที่ผุดขึ้นมานั่นเอง เนื่องจากขาดสิ่งมารบกวนดังกล่าว ภาวะของภวังค์ที่เป็นแบบนี้เรียกว่า ภวังคจลนะ คือ ภวังค์ที่มีการเคลื่อนไหวไปในอารมณ์ที่เกิดแต่ภายในต่างๆ ในสภาวะนี้นี่เอง ถ้าการปฏิบัติไม่ถูกต้องดีงามไปในทางมีปัญญาหรือวิปัสสนา คือ ไม่มีการตั้งสติพิจารณาธรรมหรือบริกรรมก่อสติโดยการวิตกวิจารหรือสมาธิไว้เป็นแนวทางอันถูกต้องดีงามแต่เบื้องต้นเสียก่อนแล้ว หรือมีผู้สอนชี้แนวที่นักปฏิบัติอธิโมกข์คอยจูงจิตหรือป้อนความคิดไปผิดทางด้วยความไม่รู้ตามความเป็นจริง(อวิชชา)ให้เห็นหรือคิดหรือเพ่งในสิ่งใด จิตก็จะถูกชักจูงเลื่อนไหลให้เกิดเห็นนิมิตนั้นๆขึ้น หรือเกิดความเข้าใจ(นามนิมิต)ต่างๆไปตามนั้น, จึงเกิดการเห็น ,ความเข้าใจไปตามนั้น ในสภาวะภวังคจลนะนี้นี่เอง แล้วไปยึดติด, ยึดถือ, ยึดเชื่อด้วยอธิโมกข์จึงขาดการพิจารณา และเป็นไปอย่างรุนแรงด้วยอำนาจของฌานสมาธิเป็นเครื่องหนุน จึงเกิดการเข้าใจธรรมกันอย่างผิดๆ ดังไปยึดไปเชื่อในสิ่งที่ไปเที่ยวไปเห็นในสิ่งต่างๆ เช่น ภาพที่เป็นกสิณนั้นๆ นรก สวรรค์ วิมาน เทวดา พระพุทธเจ้า แสง สี เสียงต่างๆ อันล้วนแล้วแต่วิจิตร ชวนตื่นตา เร้าใจ ไม่เคยพบเคยเห็นและแสนสบายเช่นนี้ แล้วจึงพากันยึดติด ยึดถือ ปรุงแต่งกันไปต่างๆนาๆด้วยอวิชชา

ผู้เขียนกล่าวถึงสิ่งเหล่านี้เพื่อให้เกิดความรู้ความเข้าใจอย่างถูกต้องเพื่อการดำเนินไปในวิปัสสนา เพื่อจะไม่ไปยึดไปอยากให้เกิดวิปัสสนูปกิเลส

จึงขอร้องอย่าให้ผู้ใดนำความรู้ความเข้าใจนี้ไปใช้ในทางที่ผิดเพื่อประโยชน์ทางโลก อันจักเป็นกรรมอันเกิดแต่เจตนาที่ต้องได้รับการสนองอย่างแสนสาหัสในภาคหน้าและรับรองว่าไม่สามารถหลีกหนีได้ ผู้รู้เข้าใจแล้วก็พึงแก้ไขเสีย อย่าปล่อยให้เป็นกรรมของตนเลย​

 

แบบที่ ๓ ภวังคุปัจเฉทะ

​

​

เป็นลักษณะที่จิตลงภวังค์แล้วขาดความรู้สึกรับรู้อารมณ์ภายนอก แต่ไม่ท่องเที่ยวไปในภายใน กล่าวคือ มีสติ จากการสั่งสม,ความชำนาญในการปฏิบัติ จึงไม่ปล่อยให้จิตเพลิดเพลินเตลิดเปิดเปิงไปในอารมณ์ภวังค์ เช่นดังในภวังคจลนะ แต่มี สติ ก็เพียงแค่รู้อยู่ (เอกัคคตารมณ์) ยินดีอยู่ในความสงบ (อุเบกขา) แต่ขาดสัมปชัญญะ เป็นลักษณะของฌาน ๔ อันประกอบด้วยองค์ฌานทั้ง ๒ หรืออัปปนาสมาธินั่นเอง จึงเป็นที่พักผ่อนของจิตจึงสร้างกำลังของจิตอันดียิ่ง แต่ไม่สามารถวิปัสสนาได้ ต้องถอนออกมาจากความสงบนั้นเสียก่อน เรียกภวังค์แบบนี้ว่า ภวังคุปัจเฉทะ

นิมิตเหล่านี้ เกิดมากน้อยในนักปฏิบัติแตกต่างกันไปแล้วแต่ฌานวิสัยอันเป็น อจินไตยอาจมากบ้างน้อยบ้างต่างกันไป แล้วแต่จริต สติ ปัญญา ตลอดจนแนวการปฏิบัติ แต่ถ้านักปฏิบัติเป็นวิปัสสนูปกิเลส หรือฝึกกระทำบ่อยๆด้วยติดใจหรือติดเพลิน เช่น น้อมจิตฝึกหัดให้เห็นภาพอยู่บ่อยๆ คือทำอุคคหนิมิตและปฏิภาคนิมิต ก็ย่อมเกิดความชำนาญขึ้น ในที่สุดก็จะเกิดการน้อมนึกขึ้นในวิถีจิตตามปกติธรรมดาขึ้นได้ และมักเกิดขึ้นกับผู้ที่ปล่อยเลื่อนไหลไปแต่ในฌานสมาธิเป็นระยะเวลานานๆโดยขาดการวิปัสสนา แต่ก็จะเป็นไปในที่สุดเหมือนนิมิตในการปฏิบัติดังที่หลวงปู่ดูลย์ ได้กล่าวไว้ "ที่เห็นนั้น เขาเห็นจริง แต่สิ่งที่ถูกเห็น ไม่จริง" เหตุที่เป็นเช่นนี้เพราะส่วนใหญ่เกิดแต่สัญญาหรือใจของนักปฏิบัตินั่นเอง แล้วยังร่วมด้วยการไปปรุงแต่งอีกต่างๆนาๆร่วมอีกด้วยอวิชชาจึงพากันไปยึดด้วยอธิโมกข์ ภาพที่เห็นที่เกิดอันมิได้มีบาทฐานเกิดมาแต่ญาณความเข้าใจอันเกิดจากการเห็นเหตุอย่างแจ่มแจ้งและอุเบกขาความเป็นกลางอย่างแท้จริง สิ่งที่เห็นจึงผิดไป หรือผิดบ้างถูกบ้างอันเป็นวิสัยปกติธรรมดา แต่ถ้าบังเอิญถูกก็ไปสำคัญมั่นหมายว่าเป็นจริงเป็นจัง ถ้าผิดก็ลืมเลือนไปเสียหรือแก้ตัวแทนตนเป็นพัลวัน จึงล้วนแฝงและเป็นไปตามความคิดปรุงของผู้ที่เห็นโดยไม่รู้ตัวด้วยอวิชชานั่นเอง อันประกอบไปด้วยความรู้สึกรับรู้ในสิ่งที่ตาเห็น หูได้ฟัง ความคิดที่คิด และความเชื่อความยึดของผู้เห็นนั่นเองเป็นองค์ประกอบสำคัญ หรือจะกล่าวง่ายๆก็คือ เป็นการแปลงสัญญา หรือความรู้สึก ความเข้าใจ ความคิดต่างๆที่ได้รับเป็นข้อมูลจากอายตนะต่างๆในขณะนั้นเป็นภาพขึ้นมา อันมักเกิดแต่การฝึกฝนและการปฏิบัตินั่นเอง กล่าวคือ การแปลงความคิดความเห็นให้เป็นภาพขึ้นโดยไม่รู้ตัวนั่นเอง ถ้าท่านเข้าใจในเรื่องคอมพิวเตอร์บ้าง ก็เปรียบเสมือนหนึ่งการแปลงข้อมูลในคอมพิวเตอร์จากโปรแกรมWord ที่ใช้ในการพิมพ์(เปรียบเป็นความคิด) แปลงเป็นไฟว์หรือข้อมูลแบบรูปภาพในโปรแกรมAcrobat (เปรียบดังนิมิตหรือภาพหรือความคิดที่น้อมขึ้น)ในชั่วพริบตานั่นเอง อันเกิดแต่การฝึกหัดและมีฐานข้อมูลและโปรแกรมอยู่แล้วนั่นเอง

ผู้ที่หลงติดในนิมิตนั้น นอกจากจะมีความเชื่อความยึดที่หลงผิดไปตามรูป เสียง ความคิด ของนิมิตแล้ว จึงทำให้หลงผิดเห็นผิดไม่สามารถดำเนินไปในธรรมได้(วิปัสสนูปกิเลส) ภายหลังยังทำให้เกิดอาการอึดอัดหรือเจ็บป่วยต่างๆเหมือน " จิตส่งใน" ดังที่ได้กล่าวไว้แล้วในเรื่อง"จิตส่งใน เป็นภัยต่อนักปฏิบัติ" เหตุก็เพราะขณะจิตที่น้อมนึกภาพขึ้นนั้น เป็นสภาวะของมิจฉาสมาธิที่ต้องก่อขึ้น ต้องกระทำขึ้นโดยไม่รู้ตัวนั่นเอง จึงยังผลให้เกิดการเสพและติดเพลินองค์ฌานขึ้นได้โดยไม่รู้ตัวนั่นเอง อันคือนันทิหรือตัณหา นิมิตที่เห็นหรือเข้าใจจึงเป็นเหยื่อล่อให้ดำเนินไปตามวงจรของการเกิดขึ้นแห่งทุกข์ ปฏิจจสมุปบาท ในที่สุดอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ เพราะได้ดำเนินไปถึงองค์ธรรมนันทิความติดเพลิน,ความติดใจอยาก,ความติดชอบในนิมิตเหล่านั้นเสียแล้ว


http://www.nkgen.com/​